Geen kerst in de Provence zonder ‘crèche’. En dan hebben we het niet over kinderopvang, maar over de kerststal. Op het dorpsplein, in de kerk, in de kroeg, in de mairie. Daar is de laatste jaren met enige regelmaat controverse over; de laïcité (de scheiding tussen kerk en staat) zou in het geding zijn. Maar vindingrijke gemeenten noemen het gewoon een ‘educatief project’ en dan schijnt het weer wel te mogen: een Provençaal moet je z’n kersttraditie niet afnemen. En z’n santons al helemaal niet. Die kleine kleifiguurtjes die de crèche onder de kerstboom bevolken, met in de stal voornamelijk de traditionele kerstbezetting, maar daaromheen een scala aan figuurtjes die eigenlijk niets met kerst te maken hebben, maar wel alles met rasechte Provençaalse folklore.

Marketing door Franciscus van Assisi

De kerststal in zijn oervorm hebben we te danken aan Franciscus van Assisi, die in 1223 al bedacht dat je het volk naar de kerk krijgt als je het verhaal verlevendigt met authentieke voorbeelden. Een moeder, een vader, wat vee, nieuwsgierig kraambezoek en natuurlijk de boreling om wie het allemaal te doen was, bijeen gegroepeerd in de spreekwoordelijke stal: het verhaal vertelt zichzelf. En de traditie is geboren. Eerst alleen in Italië maar als snel in grote delen van de rest van Europa.

Kerstmis werd illegaal

Even gooide de Franse Revolutie roet in het eten, want toen werden kerken, nachtmissen en heiligenverering verboden en kerken in de fik gestoken. Kerstmis werd illegaal en dus voortaan binnenskamers gevierd. Wil je dan een crèche, dan moet ie wel in een hoekje van de kamer kunnen worden ondergebracht en vooral snel weggemoffeld kunnen worden als er onaangekondigd bezoek komt. En zo deden de santons hun intrede. Santouns in het authentieke Provençaals, wat zoveel betekent als kleine heiligen. Kleifiguurtjes van geringe afmeting, waarmee je een crèche leuk kunt meubileren en die je snel in de kast laat verdwijnen als het nodig is.

Een persiflage op het dorpsleven

En die santouns zijn mij er eentje! Jawel, heel braaf zijn vrijwel alle oude ambachten vertegenwoordigd en vinden we er bovendien veel lokale types terug, al dan niet bekend door hun roemrijke of roemruchte levenswandel. Maar – niet vies van een geintje en enige zelfspot – groeide het begrip santon in de Provence uit tot een excuus voor een verzameling kleifiguurtjes die je gerust kunt zien als een persiflage op het dagelijkse dorpsleven. In de grote stad zal je het fenomeen niet aantreffen, maar op het platteland zijn de klassieke heiligen allang aangevuld met een leger van karikaturen van dorpsgenoten. En zo heilig zijn die laatsten niet. Corrupte burgervaders, overspelige echtgenotes, drankzuchtige notabelen, gemankeerde uitkeringstrekkers en foute bankdirecteuren worden schaamteloos en herkenbaar afgebeeld. Is dat leuk? De meeste Provençalen vinden van wel. De goegemeente gniffelt vanwege de herkenning. De geportretteerde is doorgaans gevleid vanwege de aandacht; hij of zij heeft het toch maar tot santon geschopt! En vanzelfsprekend moet je alles met een knipoog bezien, al heeft niet iedereen begripvol gevoel voor humor.

Poepende beroemdheden

Mooi voorbeeld(je) is ene Abbé François (God hebbe zijn ziel al een tijdje) uit een gehuchtje in de Vaucluse, die nog net niet tot moord overging toen hij erachter kwam dat hij met omhoog gehesen habijt en in zijn blote kont figureerde als santon. Van de monnik was nu eenmaal bekend dat hij zijn behoefte liever deed tijdens een wandeling in het bos rond de abdij, dan op het toilet. Daar moet even bij verteld worden dat het dé Provençaalse santongrap bij uitstek is: hoogwaardigheidsbekleders en beroemdheden poepend afbeelden. De lokale kunstenaar die het kleibeeldje had vervaardigd vond het een buitenkansje, zijn klanten ook want hij was in ‘no time’ uitverkocht. Maar François dreigde met de rechter en het beeldje ging uit de handel. Ook de exemplaren die al verkocht waren dienden te worden vernietigd. Er kwamen er drie van de vele tientallen boven water. De rest wordt ongetwijfeld nog steeds gniffelend en stiekem tentoongesteld in de huiscrèches van de gelukkigen die hun exemplaar achterover wisten te drukken.

Echte beroemdheden doen minder moeilijk, ze weten ook wel dat het alleen maar erger wordt als je stennis maakt. Dus kun je op tal van santonmarchés toiletterende kerkdienaren, (oud-)presidenten, politici en sterren aantreffen met de broek op de enkels, met wie op die manier de spot wordt gedreven.

Abbé Pierre en Soeur Emmanuelle

Maar voor échte volkshelden is er respect. Zoals de goed gelijkende (en keurige) santon van de bij leven al legendarische pater en peetvader van de armen Abbé Pierre aantoont. En die van de Franse Moeder Teresa, Soeur Emmanuelle, die bekend stond om haar werk voor de armen, maar ook vanwege haar controversiële opvattingen. Zo was ze voor anticonceptie en het priesterhuwelijk. Ze werd overigens met nationale er begraven in Callian in de Var.