Geen kerst in de Provence zonder ‘crèche’. En dan hebben we het niet over kinderopvang, maar over de kerststal. Op het dorpsplein, in de kerk, in de kroeg, in de mairie. Daar is de laatste jaren met enige regelmaat controverse over; de laïcité (de scheiding tussen kerk en staat) zou in het geding zijn. Maar vindingrijke gemeenten noemen het gewoon een ‘educatief project’ en dan schijnt het weer wel te mogen: een Provençaal moet je z’n kersttraditie niet afnemen. En z’n santons al helemaal niet. Die kleine kleifiguurtjes die de crèche onder de kerstboom bevolken, met in de stal voornamelijk de traditionele kerstbezetting, maar daaromheen een scala aan figuurtjes die eigenlijk niets met kerst te maken hebben, maar wel alles met rasechte Provençaalse folklore.
Marketing door Franciscus van Assisi
De kerststal in zijn oervorm hebben we te danken aan Franciscus van Assisi, die in 1223 al bedacht dat je het volk naar de kerk krijgt als je het verhaal verlevendigt met authentieke voorbeelden. Een moeder, een vader, wat vee, nieuwsgierig kraambezoek en natuurlijk de boreling om wie het allemaal te doen was, bijeen gegroepeerd in de spreekwoordelijke stal: het verhaal vertelt zichzelf. En de traditie is geboren. Eerst alleen in Italië maar als snel in grote delen van de rest van Europa.Even gooide de Franse Revolutie roet in het eten, want toen werden kerken, nachtmissen en heiligenverering verboden en kerken in de fik gestoken. Kerstmis werd illegaal en dus voortaan binnenskamers gevierd. Wil je dan een crèche, dan moet ie wel in een hoekje van de kamer kunnen worden ondergebracht en vooral snel weggemoffeld kunnen worden als er onaangekondigd bezoek komt. En zo deden de santons hun intrede. Santouns in het authentieke Provençaals, wat zoveel betekent als kleine heiligen. Kleifiguurtjes van geringe afmeting, waarmee je een crèche leuk kunt meubileren en die je snel in de kast laat verdwijnen als het nodig is.
Van heilig naar satire
De santons begonnen een heel braaf leven. Met afbeeldingen van oude ambachten en zo. En in een latere fase de entree van lokale types, al dan niet bekend door hun roemrijke of roemruchte levenswandel. Maar – niet vies van een geintje en enige zelfspot – groeide het begrip santon in de Provence uit tot een excuus voor een verzameling kleifiguurtjes die je gerust kunt zien als een persiflage op het dagelijkse dorpsleven. In de grote stad zal je het fenomeen niet aantreffen, maar op het platteland zijn de klassieke heiligen allang aangevuld met een leger van karikaturen van dorpsgenoten. En zo heilig zijn die laatsten niet. Corrupte burgervaders, overspelige echtgenotes, drankzuchtige notabelen, gemankeerde uitkeringstrekkers en foute bankdirecteuren worden schaamteloos en herkenbaar afgebeeld. Is dat leuk? De meeste Provençalen vinden van wel. De goegemeente gniffelt vanwege de herkenning. De geportretteerde is doorgaans gevleid vanwege de aandacht; hij of zij heeft het toch maar tot santon geschopt!
Dé Provençaalse grap: beroemdheden op de plee
Moet er even bij verteld worden dat het dé Provençaalse santongrap bij uitstek is: hoogwaardigheidsbekleders en beroemdheden poepend afbeelden. Echte beroemdheden doen niet moeilijk, ze weten ook wel dat het alleen maar erger wordt als je stennis maakt. Dus kun je op tal van santonmarchés toiletterende kerkdienaren, presidenten, politici en andere celebs aantreffen met de broek op de enkels, met wie op die manier de spot wordt gedreven.
De voornaamste markt voor santons vind je overigens in Marseille (Le Vieux Port); daar kwamen vorig jaar 350.000 mensen een kijkje nemen en/of een santon kopen. In Aix-en-Provence is er elk jaar zo rond half november een speciale santon-mis, met daarna tot eind december een markt op de Esplanade Cézanne. In Aubagne op 7 en 8 december een Fête des Santons (Cours Foch) en onder meer in Salon-de-Provence en Tarascon zijn er ook speciale santon-markten en bijbehorende festiviteiten
