Waarom heet Aix-en-Provence eigenlijk zo? Waaraan dankt Bagnols-en-Forêt in Le Var zijn naam? En Eurre in La Drôme? Nee hoor, ik lig er niet nachtenlang over te peinzen. Maar het zijn wel vragen waarop je een keertje een antwoord zou willen. Ik kreeg het boek ‘Waarom Lyon geen Dijon heet’ toegestuurd en werd daarin door auteur Jeroen Sweijen (1974) die in Bretagne woont, op mijn wenken bediend. Ik weet nu dat taal en geschiedenis vaak de bepalende factoren zijn. Lees maar even mee.
“De Romeinen exploiteerden ontelbare badhuizen en thermen. Om de naam van die plaatsen aan te geven werd vaak de ablatiefvorm van aquae gebruikt, aquis – ‘bij de wateren’. Dat levert niet alleen de naam Aix op, maar ook het Duitse Aachen en de Nederlandse naam daarvan, Aken. Het bekendste Franse Aix is vermoedelijk Aix-en-Provence (foto, Bouches-du-Rhône); al in de dertiende eeuw wordt de naam van de provincie gebruikt om dit Aix te onderscheiden van al die andere; men schrijft Aquis in Provincia.
Aix-en-Provence heette oorspronkelijk Aquae Sextiae, naar Caius Sextius Calvinus, een Romeinse consul waarvan de geschiedenis onthouden heeft dat hij de stad stichtte. Het is een van de eerste steden die door de Romeinen op het huidige Franse grondgebied zijn gesticht.
Aix-les-Bains (Savoie) heeft dezelfde betekenis maar is in feite een tautologie, want de toevoeging -les-Bains refereert ook aan die thermale baden. Volgens hetzelfde tautologische principe vinden we Ax-les-Thermes (Ariège). Voor Dax (Landes) kunnen we dezelfde origine aanhouden; de eerste vermelding van de plaatsnaam was Aquae, later aangevuld met de naam van het volk dat er woonde: Aquae Tarbellae. Die toevoeging is later verdwenen.
De beginletter D- verschijnt pas aan het einde van de middeleeuwen, als spoor van een voorzetsel de of ad, ‘te Ax’. Het Ax uit de twaalfde eeuw verschijnt in een reisgids uit 1556 als Dacqs en de naam van de stad luidt nu nog steeds Dax.
Een verwijzing naar baden vinden we ook terug in de Provence, waar we in Le Var de uitgestrekte bossen van het Estérel-gebergte Bagnols-en-Forêt. tegenkomen. Maar niet in alle plaatsen met een naam gebaseerd op het Latijnse balnearia of een (kortere) variante daarvan zijn ooit thermale baden geweest. De term kan ook slaan op een rivier of meer waarin je kunt baden, of waar het vee komt drinken”.
Van ‘aqua’ via ‘aigue’ naar eau
Sweijen vertelt in zijn boek nog veel meer. Ook anekdotisch. Ik laat hem aan het woord.
“Toen koning Lodewijk de Negende tussen 1240 en 1248 het nieuwe stadje Aigues-Mortes (Gard) stichtte, lag ter plekke al een klein dorpje met een kerkje, Beata Maria de Sabulo – de ‘Zalige Maria op het Zand’. Het dorpje lag aan een meertje dat al in de dertiende eeuw vermeld wordt als Aquae Mortuae, ‘het dode water’. Nadat de koning er een nieuwe haven had gesticht, wilden de inwoners in 1248 de naam veranderen in Bona per Forsa, Occitaans voor ‘goed met kracht’. Het is ze nooit gelukt.
Ayguesvives (Haute-Garonne) en Aigues-Vives (Aude) daarentegen zijn positievere namen, die letterlijk ‘het levende water’ betekenen. Het kan dan gaan om water dat snel stroomt of een krachtig opwellende bron. Aigueblanche (Savoie) ligt aan de Isère; het ‘wit’ in de naam slaat vermoedelijk op de heldere kleur van het rivierwater.
Aigue is de Occitaanse ontwikkeling van het Latijnse aqua, dat niet alleen voor het Franse eau gezorgd, maar naast aigue in het zuiden ook voor de dialectale of archaïsche vormen aive of ève in de noordelijke helft van Frankrijk. Die laatste twee vormen zijn lang geleden uit het dagelijks taalgebruik verdwenen, maar in plaatsnamen leven ze nog voort. We hebben er in Noord-Frankrijk bijvoorbeeld de naam van het dorp Ève (Oise) aan de danken, in 1041 vermeld als Eva, dat aan de bovenloop van de Launette ligt. Het dorp ontleent zijn naam hoogstwaarschijnlijk aan die rivier. Ook de bekende waterstad Évian-les-Bains (Haute-Savoie) is gebaseerd op een afleiding van aqua.
De invloed van het Baskisch
Het Baskische woord voor water is ur, dat zowel algemeen gebruikt kan worden als meer specifiek voor stromend water. Het dorp Ur (Pyrénées-Oriëntales) ligt aan de samenloop van twee bergbeken, die samen voor de naam van het dorp hebben gezorgd. Het is daar in de oostelijke Pyreneeën niet direct een Baskisch woord, maar deze woordstam gaat nog veel verder terug, tot in het Indo-Europees. Daarom treffen we hem ook elders in de Pyreneeën aan, en tot zelfs aan de rand van de Alpen waar de woordstam de naam van het dorp Eurre (Drôme) kan verklaren. In Baskenland zelf vinden we bijvoorbeeld Uhart-Mixe (Pyrénées-Atlantiques) en Uhart-Cize (Pyrénées-Atlantiques), die allebei aan de samenvloeiing van twee rivieren liggen. Deze Baskische naam betekent ‘tussen de wateren’. Urepel (Pyrénées-Atlantiques) betekent ‘lauw water’, en daarmee is de naam equivalent aan de Catalaanse naam Ayguatébia in Ayguatébia-Talau (Pyrénées-Atlantiques), aan het andere uiteinde van de Pyreneeën.
Kuuroord sinds 1857
Aan het begin van onze jaartelling waren er al openbare baden in Bagnères-de-Bigorre (Hautes-Pyrénées), dat al in de derde eeuw vermeld wordt als Aquis Convenarum: ‘bij de wateren van de Conveni’. Die Conveni vormden een Aquitanisch volk, buren van de Bigerrones. De eersten hebben hun naam nagelaten aan de Comminges, een streeknaam die we terugvinden in Saint-Bertrand-de-Comminges (Haute-Garonne); de tweede stam zorgde voor de streeknaam Bigorre. Hun gebieden overlapten elkaar en vermoedelijk hebben de Bigeronnes een tijdlang bij de Conveni gehoord: vandaar de wisseling in de bepaling bij deze plaatsnaam.
Bagnères had dus Aix kunnen heten, maar de naam veranderde ergens in de vroege middeleeuwen in Balnariae, ‘(bij) de baden’ – een naam die vergelijkbaar is met Aix.
Ook in Bagnères-de-Luchon (Haute-Garonne), niet zo heel ver daarvandaan, werden al vroeg thermen geëxploiteerd. De Griekse geograaf Strabo heeft het over ‘de thermen van de Onesi’ als hij het huidige Bagnères vermeldt – weer een ander volk.
Banyuls-sur-Mer (Pyrénées-Oriëntales) kende in de Romeinse tijd eveneens thermen, al zijn daar tegenwoordig slechts nog zeebaden – en een bekend aperitief drankje!
Bagnols-les-Bains (Lozère) is het oudste officiële door de Franse overheid gehomologeerde thermale kuuroord (1857); ook deze naam is dubbelop. De thermen zijn er van hoge ouderdom: al in de vijfde eeuw schreef bisschop Sidonius van Clermont in een brief aan een vriend over de geneeskrachtige eigenschappen van het bronwater van Bagnols.
De goede wateren en de spitse rotspunt
De kuuroorden Eaux-Bonnes en Eaux-Chaudes (beide in de Pyrénées-Atlantiques) beschrijven de positieve eigenschappen van hun bronnen rechtstreeks in de gemeentenamen – ‘de goede wateren’ en ‘de warme wateren’. Deze namen waren oorspronkelijk in het Gascons, maar zijn tegen het einde van de achttiende eeuw naar het Frans hertaald, toen al ter wille van het (kuur)toerisme.
Wanneer het kleine bergdorp Aas op 29 mei 1861 fuseert met het buurdorp Assouste, krijgt de nieuwgevormde gemeente de naam Eaux-Bonnes (64) mee. Daarmee verliest de gemeente Aas iets bijzonders: de eerste plaats op de alfabetische ranglijst van Franse gemeenten. Vanaf dat moment neemt de in hetzelfde departement gelegen gemeente Aast die plaats over, om die tot op heden (2020) te behouden. De dorpen Aas en Assouste bestaan nog steeds; de gemeente heeft zich ontwikkeld rondom de thermale baden in Eaux-Bonnes, waar ook het gemeentehuis staat. Men koos voor deze gemeentenaam om de aandacht te vestigen op het kuuroord, waarvan de naam eerder al ter bevordering van het toerisme uit het Gasconse Ayguos Buonos was vertaald naar het Frans was vertaald. De naam van Aas betekent ‘spitse rotspunt’, gebaseerd op een Baskische of Aquitaanse wortel aitz; in de nieuwe koploper Aast schuilt waarschijnlijk een persoonsnaam.
Baadsters en plaatsnamen
Koningin Marie-Amélie, de gemalin van koning Louis-Philippe die regeerde van 1830 tot 1848, ging elk jaar kuren in het gehucht Els Banys in de Pyreneeën. Els Banys is Catalaans voor ‘de baden’; de plaats stond en staat bekend om zijn thermale baden. Toen Els Banys in 1840 een zelfstandige gemeente werd, kreeg de nieuwe gemeente als eerbetoon aan haar beroemde gaste de naam Amélie-les-Bains (Pyrénées-Orientales) mee.
Het Gasconse Las Aigas (‘de wateren’) ondergaat enkele jaren later hetzelfde lot. Het is de vaste kuurbestemming van keizerin Eugénie de Montijo, echtgenote van keizer Napoléon III. Wanneer Les Aigas zich in 1861 losmaakt van Saint-Loubouer, wordt de naam van die nieuwe zelfstandige gemeente Eugénie-les-Bains (Landes). Ondanks dat ze nooit gecanoniseerd is, heeft keizerin Eugénie ook haar naam verleend aan Sainte-Eugénie-de-Villeneuve (Haute-Loire), dat in 1860 uit eerbetoon de naam Villeneuve aanvulde met de naam van de keizerin”.
Waarom Lyon geen Dijon heet. Door Jeroen Sweijen, uitgeverij Batavia Publishers, € 39,95.
