In haar roman ‘Kom Atir kom’ vertelt schrijfster en beeldhouwster Agnita de Ranitz (klik hier) over een historische voetreis in 1827 met de eerste giraffe in Frankrijk. Van Marseille naar Parijs.

Op een dag luister ik naar een documentaire over Mohammed Ali, van 1805-1849 pasja van Egypte, en gouverneur binnen het Ottomaanse Rijk. Hij verbeterde landbouw en handel, liet Franse ingenieurs, architecten en kunstenaars opdraven en hielp zijn land, dat in erbarmelijke staat verkeerde, er weer bovenop. Zijn ambitie was echter niet alleen het land te moderniseren, hij wilde ook zijn territorium uitbreiden. Met sultan Mahmud II van Constantinopel viel hij Griekenland binnen. Omdat inmenging van het Franse leger zijn plannen om Athene aan te vallen wel eens kon dwarsbomen, bood de pasja de Franse koning Karel X een diplomatiek geschenk aan.
In 1826 stond de pasja op het punt Athene aan te vallen en vond wel een heel opmerkelijk smeermiddel om de gemoederen te sussen. Hij stuurde per boot een giraffa camelopardalis naar Marseille. Het was de eerste giraffe in Frankrijk!

“Kinderen binnenhouden. En onze vrouwen…”
Toen ik dit hoorde stelde ik me de overtocht, de aankomst in de haven van Marseille en vervolgens de reactie voor van de bevolking die nog nooit een giraffe had gezien. Een auteur hoort meteen stemmen in zijn hoofd: ‘Heb je het gehoord?’ ‘Een monster is aangekomen in de haven.’ ‘Op die Italiaanse tweemaster onder Egyptische vlag.’ ‘Ze hebben een gat in het dek moeten maken, zo groot is die.’ ‘Je meent het!’ ‘Hij komt helemaal uit Afrika.’ ‘Het schijnt dat hij een enorme kop heeft en een bek met gevaarlijke tanden.’ ‘En een hals die hij om je heen kan kronkelen, tot je stikt.’ ‘Hij is huizenhoog!’ ‘Wat?!’ ‘Een monster, zeg ik je.’ ‘We moeten onze kinderen binnenhouden.’ ‘En onze vrouwen…’
Wat een prachtige historie, mijn gedachten slaan op hol. Kan ik iets met dit bijzondere verhaal? Hoe geef ik hier een eigen draai aan?
Het wordt een vertelling over twee totaal verschillende mannen die de giraffe naar Parijs begeleiden en gedwongen 42 dagen met elkaar optrekken. De een is Etienne Geoffroy Saint-Hilaire, een vooraanstaand Franse zoöloog, katholiek en het mondaine leven kennende, de ander Atir, geboren in een Soedanees dorp, hulpje van een dierenverzorger, ex-slaaf en moslim. Ik kruip in de huid van deze twee mannen en geef ze ieder een eigen stem.

“De monstrueuse verschrikelijkheid van deszelfs beenen”
De zoöloog Saint-Hilaire bestudeert tekeningen van de giraffa cameliopardalis:
beelden van een schepsel met een bult, lange manen op de rug en lange hals, kromme hoorns, stippen of schubben. Zijn voorganger, de naturalist Buffon beschreef het dier in 1787 in Histoire Naturelle:
“De giraffe is een der fraaiste, voornaamste en grootste dieren, onschadelijk, maar tevens ook zoo weinig nuttig, als er ergens een dier zijn kan. De monstreuse wanschikkelijkheid van deszelfs beenen, welker voorste nog eens zoo lang zijn dan de achterste, belet het zelve, om zijne krachten te kunnen oefenen. Het lighaam heeft geen rechte houding, zijn gang is zeer waggelend, en zijne beweging langzaam en gedwongen”.

Hoe komt die giraffe naar Parijs?
Ondertussen zit het ministerie van Binnenlandse Zaken met de handen in het haar. Hoe komt de giraffe naar Parijs?
Per boot, om Gibraltar heen, langs de Franse kust tot Le Havre en dan over de Seine? Geen sprake van! De bootreis van Alexandrië tot Marseille is goed verlopen, maar opnieuw zo’n risico nemen, nee! Saint-Hilaire kent het al sinds generaties overgeleverde verhaal van de pantserneushoorn, een diplomatiek geschenk van koning Manuel van Portugal aan paus Leo X. Het schip, dat het dier vervoerde, raakte voor de kust van Italië in een storm terecht en is met man en muis vergaan.
Over de rivieren? Wat te doen met al die sluizen? Te gevaarlijk om met een telganger steeds op en van de boot te stappen!
Te voet? Uitgesloten! Dat vreemde gedrocht zal vast geen honderd meter kunnen lopen.

Overwinteren in Marseille
De giraffe overwintert in Marseille en de korte wandelingen, die Atir met het dier in en zelfs rond Marseille maakt, worden tot ieders opluchting steeds langer. Het besluit valt tenslotte om te voet te reizen. Ondanks zijn slechte gezondheid, staat Saint-Hilaire erop zélf de bijna 900 kilometer lange tocht te maken om de giraffe naar de koning in Parijs te brengen en arriveert enkele dagen later in Marseille.
Hij weet een postroutekaart te bemachtigen en stippelt een traject uit. In plaatsen die de karavaan aandoet moeten gendarmes van de verschillende districten worden opgetrommeld, geschikte herbergen gezocht. Is er geen stal van vier meter? Dan maar het dak lichten of een nieuwe bouwen! Er moet voldoende voedsel mee voor de dieren en koeien voor melk van de giraffe. Ze drinkt wel 25 liter per dag.
De koude mistral kan waaien, wat te doen als het onweert en bliksemt?
Saint-Hilaire verzint wat op de regen: een jas voor de giraffe, vervaardigd van dat nieuwerwetse materiaal Mackintosch!

Een ware giraffengekte
Na het treffen van al de voorbereidingen, vertrekken ze uit Marseille op 20 mei 1827.
Een bont gezelschap van dieren en begeleiders reist over wegen, door dorpen en steden, geflankeerd door een niet te stuiten mensenmassa die van heinde en verre het ‘vriendelijke monster’ komt bewonderen. Ze doorkruisen Aix-en-Provence, Avignon, Orange, Vienne en Lyon. Volgens de plaatselijke krant stromen in deze plaats zo’n dertigduizend mensen toe. Mâcon, Chalon, Avalon… Overal is het enthousiasme over de giraffe groot en er ontstaat een ware giraffengekte. Klokken en kandelaars, inktpotten en tabaksdozen verschijnen in de handel met een afbeelding van het opmerkelijke dier. Er komt een giraffenmode, met geborduurde stoffen, dassen, hoeden en kapsels. Schrijvers uiten zich in hoogdravende gedichten, liederen en burleske kluchten.
Hoe vergaat het Saint-Hilaire en Atir, deze totaal verschillende mannen, tijdens hun zware reis?

Uitzonderlijk koude winter
In Frankrijk bestudeer ik archieven, correspondentie, verschillende studies en lees plaatselijke kranten met ooggetuigenverslagen. Een van de leukste kanten van het schrijven is het uitvogelen van historische en sociale gegevens, proberen een juist tijdsbeeld te scheppen: architectuur, vervoer – de eerste stoomboten varen op de Saône – kleding, goed wijnjaar (voor de kenners: Châteauneuf-du-Pape uit 1815). Zelfs het weerbericht heb ik kunnen achterhalen, het was die winter in Marseille uitzonderlijk koud voor de arme Atir. Als schrijver moet je overal op letten. Ik had het eerst over tubes verf. Toen las ik dat ruim 10 jaar later, het patent was verkregen. Voor die tijd bewaarden ze pigmentpoeder in varkensblazen, met een stukje vlier dichtgebonden.

Luchtgaten voor de giraffe, bovenin een 4 meter hoge staldeur
Om me helemaal in de tocht in te leven, treed ik in de voetsporen van de giraffe en volg dezelfde route van Marseille naar Parijs die zij met Saint-Hilaire en Atir in 42 dagen lopend aflegde. Het was in dezelfde tijd van het jaar, maar over een periode van 10 dagen en grotendeels per auto. Ik kijk door de ogen van Saint-Hilaire en Atir en trek door de Provence, de Rhônevallei, de Bourgogne en de Morvan. In steden kom ik langs historische monumenten en zoek plekken waar ik scènes van het fictieve verhaal laat afspelen. Ik kan zo de natuur in me opnemen, afstanden inschatten en stadspoorten opmeten om te zien of de giraffe er wel met gestrekte hals onderdoor kon. Zo mogelijk overnacht ik in dezelfde herbergen als het gezelschap, zoek de stallen waar de giraffe stond en waar Atir en de andere begeleiders in het stro sliepen. En ineens ontdek ik achter een hotel in Mâcon, waar ik me in dezelfde kamer als Etienne Saint-Hilaire waan, luchtgaten voor de giraffe, bovenin een vier meter hoge staldeur!
Tenslotte trek ik naar Kenia om dit merkwaardige dier in haar natuurlijke omgeving beter te leren kennen. In het Giraffe Centre in Nairobi krijg ik de kans giraffen van top tot teen te bestuderen.

Het schrijven van mijn verhaal tot roman was een groots avontuur. Ik heb er zelf heel veel plezier in gehad. Zal ‘Kom Atir kom’ opnieuw een giraffengekte teweeg brengen?
Trek nu uw wandelschoenen aan, ik wens u allen een goede reis met de giraffe door Frankrijk.
Agnita de Ranitz